ΠΡΩΤΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΑΙΩΝΕΣ
Τά νησιά τῆς Νάξου, Πάρου καί Ἀντιπάρου ἀπεκόπησαν τό 1083 ἀπό τήν Μητρόπολη Ρόδου καί ἔκτοτε ἀποτελοῦν τήν Ἱερά Μητρόπολη Παροναξίας, μέ ἕδρα τή Νάξο. Ἕως τό 1083 ἡ Νάξος καί ἡ Πάρος ἦσαν ἁπλές Ἐπισκοπές.
Ὁ Χριστιανισμός στήν Παροναξία διεδόθη στούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες. Στά τέλη τοῦ 4ου αἰώνα ἡ διδασκαλία τοῦ Κυρίου εἶχε ἐπικρατήσει στό νησιωτικό μας σύμπλεγμα. Σ' αὐτό συνηγοροῦν τά μνημεῖα.
H Ἡ τοπική ἐκκλησιαστική παράδοση ὅμως μᾶς πείθει ὅτι ὁ Χριστιανισμός, τουλάχιστον στή Νάξο, διεδόθη ἀπό τόν μαθητή τοῦ ἁγ. Ἰωάννη τοῦ Θεολόγου καί Εὐαγγελιστοῦ Πολύκαρπο (68 - 155 μ.Χ.). Εὑρισκόμενος ὁ Ἰωάννης ἐξόριστος στήν Πάτμο, ὅπου συνέγραψε τήν Ἀποκάλυψη, ἄκουσε γιά τή Νάξο καί ἀπέστειλε τόν μαθητή του Πολύκαρπο, τόν μετέπειτα μαρτυρικό Ἐπίσκοπο Σμύρνης, στή Νάξο, ὅπου καί ἐκήρυξε τήν χριστιανική πίστη.
Ἐπίσης, ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης τιμᾶται ἰδιαιτέρως στή Νάξο, μέ δύο Ἐνοριακούς Ναούς, δεκάδες βυζαντινά ἐξωκκλήσια, ἐνῶ σώζεται μέρος τῆς παλαιοχριστιανικῆς Βασιλικῆς στή θέση "Γύρουλας" τοῦ Σαγκρίου, κτισμένη σέ ἀρχαῖο εἰδωλολατρικό Ναό τῆς Δήμητρας.
Παλαιά Μονή καί Ἱερός Ναός μέ τοιχογραφίες τῆς εἰκονομαχικῆς περιόδου διασώζονται στήν περιοχή Φιλωτίου, Δανακοῦ καί ἀλλοῦ, ἐνῶ εἰκονογραφικά ὁ ἱερός Θεολόγος συχνά τοποθετεῖται στή θέση τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου. Ἡ παράδοση αὐτή ἐπισφραγίζεται καί μέ τήν πανηγυρική Θεία Λειτουργία πού ἐτελεῖτο εἰς τόν Μητροπολιτικό Ναό Νάξου κατά τήν ἑορτή τοῦ ἀποστολικοῦ πατρός Πολυκάρπου Ἐπισκόπου Σμύρνης, στίς 23 Φεβρουαρίου, καί ἡ ὁποία δυστυχῶς ἔχει ἀτονίσει. Ἀπόφασις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου μας εἶναι νά ἐπανέλθει καί πάλι ἡ ἐν λόγῳ πανήγυρις. Ναοί ἐπίσης τοῦ ἁγ. Πολυκάρπου ὑπάρχουν εἰς τά Ἀγγίδια, Σαγκρί, Φιλώτι καί σέ ἄλλα μέρη τῆς νήσου Νάξου.
Ἐπανερχόμενοι στά μνημεῖα τῶν πρώτων αἰώνων, τά ὁποῖα συνηγοροῦν στήν ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ στούς πρώτους αἰῶνες, ἀναφέρουμε τό σπουδαιότερο πάντων: Τήν Παναγία τήν Ἑκατονταπυλιανή Πάρου, πού ἐθεμελίωσε ἡ εὐσέβεια τῆς ἁγ. Ἑλένης καί ἀνήγειρε ὁ υἱός της Μ. Κωνσταντῖνος στίς ἀρχές τοῦ 4ου αἰ., καθώς ἐπίσης τίς παλαιοχριστιανικές Βασιλικές τῆς Νάξου: Ἅγ. Στέφανος Ἀγγιδίων, Ἅγ. Ματθαῖος Βίβλου, Ἅγ. Ἰωάννης τοῦ Γύρουλα Σαγκρίου, Ἅγ. Γεώργιος Ὑριῶν κ.λπ., τούς Ἱ. Ναούς τῆς Παναγίας τῆς Δροσιανῆς τοῦ 5ου αἰ., τῆς Πρωτόθρονης Χαλκίου τοῦ 6ου αἰ. καί ἀλλοῦ.
Ἀκόμη καί ὁ ναός τοῦ Ἀπόλλωνα (Πορτάρα), στήν εἴσοδο τοῦ λιμένα, εἶχε μετατραπεῖ σέ παλαιοχριστιανική Βασιλική ἐπ' ὀνόματι τῆς Παναγίας. Τά μάρμαρα τοῦ Ναοῦ μετεφέρθησαν ἀπό τούς Φράγκους κατακτητές τό 1207 γιά νά κτίσουν τό κάστρο τους στή Χώρα τῆς Νάξου.
Κατά τήν περίοδο αὐτή, γνωστοί Ἐπίσκοποι τῶν νησιῶν μας λαμβάνουν μέρος σέ Οἰκουμενικές Συνόδους, ἐνῶ ὁ Ἐπίσκοπος Ρώμης Μαρτίνος (Ἅγιος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας) παρέμεινε ἐπί μῆνες στή Νάξο (653 μ. Χ.).
Μεταξύ ἄλλων, γνωστοί εἶναι οἱ Ἐπίσκοποι πού ἔλαβαν μέρος σέ Οἰκουμενικές Συνόδους.
1) Βάραχος , Ἐπίσκοπος Νάξου. Συμμετεῖχε στήν Δ Οἰκουμενική Σύνοδο (451 μ.Χ.)
2) Γεώργιος , Ἐπίσκοπος Νάξου. Λόγιος Ἱεράρχης. Συμμετεῖχε στήν Στ Οἰκουμενική Σύνοδο (680 μ. Χ.).
3) Ἀθανάσιος Α . Ἐπίσκοπος Πάρου. Συμμετεῖχε στήν Γ (431) καί Δ (451) Οἰκουμενική Σύνοδο.
4) Στέφανος , Ἐπίσκοπος Πάρου. Συμμετεῖχε στήν Στ Οἰκουμενική Σύνοδο (680 μ. Χ.).
Αὐτοί οἱ θεοφόροι Πατέρες, πού ἔλαβαν μέρος σέ Οἰκουμενικές Συνόδους καί ἑπομένως Ἅγιοι τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, θά πρέπει νά μνημονεύονται μαζί μέ τούς νεωτέρους Ἁγίους τῆς Μητροπόλεώς μας.
ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ
Στή Μητρόπολή μας σώζονται δεκάδες μοναστήρια ἤ τά Καθολικά μόνο παλαιῶν Ἱερῶν Μονῶν. Πότε ὅμως ἱδρύθηκε ἡ πρώτη ὀργανωμένη μονή εἶναι ἄγνωστο. Πιστεύουμε ὅμως ὅτι οἱ πρῶτοι μοναχοί ἤ ἀσκητές πέρασαν στά νησιά μας ἀπό τά παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅπως ἀκριβῶς καί ἡ διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ.
Εἶναι γνωστό ὅτι οἱ πρῶτες μοναστικές κινήσεις καί κοινότητες ἱδρύθηκαν πολύ νωρίς στή Βιθυνία καί Καππαδοκία, ἀπό τά χρόνια τῶν Ἁγίων Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Ἐξ ἄλλου, οἱ ἐμπορικοί δρόμοι ἀπό τά νησιά ὁδηγοῦσαν ἀνέκαθεν πρός Ἀνατολάς.
Πολύ πιθανόν, λοιπόν, οἱ πρῶτες ὀργανωμένες μοναστικές κινήσεις νά ἐμφανίστηκαν στή Νάξο κατά τόν 6ο - 7ο αἰ., ἀφοῦ τό σπηλαιῶδες Καθολικό τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου (Καλορίτσα) Σαγκρίου, καί τό Καθολικόν τῆς Παναγίας τῆς Δροσιανῆς Μονῆς Νάξου, ἔχουν τοιχογραφίες τοῦ 6ου - 7ου αἰῶνος. Τῆς ἰδίας ἐποχῆς εἶναι καί ὁ Φωτοδότης Δανακοῦ. Κατά τούς μέσους βυζαντινούς χρόνους ἔχουμε τήν Ἱερά Μονή Ἁγιᾶς, τόν Ἅγιο Δημήτριο Κυνιδάρου, τόν Ἅγιο Ἰωάννη Θεολόγο Φιλωτίου κ.ἄ.
Πιθανόν καί μερικοί ἀπό τούς ἐντυπωσιακούς βυζαντινούς ναούς τῆς Νάξου νά ἦταν Καθολικά Ἱερῶν Μονῶν πού ἐξέλιπαν λόγῳ τῆς πειρατείας τῶν Ἀράβων, κατ' ἀρχάς, καί τῆς λαίλαπας πού ἐπῆλθε ἀπό τή Λατινοκρατία κατόπιν.
Ὡς γνωστόν, οἱ κατακτητές Ἑνετοί καί Φράγκοι δήμευσαν καί λεηλάτησαν, τόσο τήν ἐκκλησιαστική περιουσία, ὅσο καί τήν περιουσία τοῦ λαοῦ. Ἡ εἰκόνα πού ἐπιδεικνύεται ὡς ἔργο τέχνης στόν ρωμαιοκαθολικό ναό τοῦ κάστρου τῆς Νάξου καί φέρει στή μία πλευρά τήν Παναγία καί στήν ἄλλη τόν Πρόδρομο, εἶναι βυζαντινή, ὀρθόδοξης τέχνης, τοῦ 12ου αἰ., καί κατά τήν παράδοση εἶναι λάφυρο τῶν Ἑνετῶν ἀπό τόν περικαλλῆ ναό τῆς Παναγίας Θεοσκέπαστης (Ἅγιος Μάμας) Ποταμιᾶς (βλ. Γεωργίου Κορρέ: "Ἐπωνυμίαι τῆς Παναγίας ἐν Νάξῳ", Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν, τόμος στ, σελ. 558 -578).